Ból jest złożonym zjawiskiem, które stanowi jeden z najczęstszych powodów zgłaszania się pacjentów do lekarza. Jego charakterystyka jest wielowymiarowa, obejmując zarówno aspekty anatomiczne, jak i fizjologiczne, psychologiczne oraz społeczno-kulturowe. W literaturze medycznej przyjmuje się różne kryteria podziału bólu, w tym anatomiczny podział na ból fizjologiczny i patologiczny. 

Ból fizjologiczny – definicja, charakterystyka i mechanizmy powstawania

Ból fizjologiczny, zwany również bólem ostrym, jest normalną, adaptacyjną reakcją organizmu na szkodliwe bodźce. Jego główną funkcją jest ostrzeżenie organizmu przed potencjalnym uszkodzeniem tkanek oraz uruchomienie mechanizmów obronnych, które mają na celu zapobieżenie dalszemu uszkodzeniu.

Fizjologiczny ból jest zazwyczaj wynikiem aktywacji nocyceptorów – receptorów bólowych, które są obecne w skórze, tkance podskórnej, mięśniach, kościach, stawach oraz narządach wewnętrznych. Nocyceptory są wrażliwe na różne bodźce, w tym mechaniczne (ucisk, rozciąganie), termiczne (wysoka lub niska temperatura) oraz chemiczne (substancje drażniące, toksyny). Aktywacja nocyceptorów prowadzi do przekazywania sygnału do rdzenia kręgowego i następnie do mózgu, gdzie jest interpretowany jako ból.

Ból fizjologiczny jest zazwyczaj dobrze zlokalizowany i ograniczony do obszaru, w którym doszło do uszkodzenia tkanek. Może mieć charakter ostry (krótkotrwały) lub przewlekły (długotrwały), jednak jego główną cechą jest to, że ustępuje po usunięciu bodźca szkodliwego lub wyleczeniu uszkodzenia tkanki. Przykłady bólu fizjologicznego obejmują ból związany z oparzeniami, skaleczeniami, urazami mięśniowymi czy bólami pooperacyjnymi.

Ból patologiczny – definicja, charakterystyka i mechanizmy powstawania

Ból patologiczny, zwany również bólem przewlekłym, jest bardziej złożonym zjawiskiem, które wynika z nieprawidłowej aktywacji lub uszkodzenia układu nerwowego. Ból ten nie pełni funkcji ochronnej, a wręcz przeciwnie – często staje się samodzielnym problemem zdrowotnym, prowadząc do znacznego pogorszenia jakości życia pacjenta. Ból patologiczny może mieć różne przyczyny i mechanizmy.

W literaturze wyróżnia się kilka głównych typów bólu patologicznego:

– Ból neuropatyczny – wynika z uszkodzenia lub dysfunkcji układu nerwowego, zarówno obwodowego, jak i centralnego. Może być wywołany urazem, infekcją, chorobami metabolicznymi (takimi jak cukrzyca), a także nowotworami. Ból neuropatyczny jest często opisywany przez pacjentów jako piekący, palący, przeszywający lub kłujący. Może być także związany z parestezjami (uczucie mrowienia, drętwienia) i allodynią (ból wywołany przez bodźce normalnie niebolesne, np. lekki dotyk). Ból neuropatyczny jest trudny do leczenia i często wymaga stosowania leków przeciwbólowych, przeciwdrgawkowych czy antydepresyjnych.

– Ból zapalny – jest wynikiem reakcji zapalnej, która może być wywołana przez infekcję, uraz, chorobę autoimmunologiczną lub inny proces chorobowy. W odróżnieniu od bólu fizjologicznego, ból zapalny może utrzymywać się dłużej i obejmować szerszy obszar ciała. Jest często związany z objawami zapalenia, takimi jak obrzęk, zaczerwienienie, wzmożone ucieplenie skóry i ból w spoczynku. W leczeniu bólu zapalnego stosuje się leki przeciwzapalne, sterydy oraz inne metody farmakologiczne i niefarmakologiczne.

– Ból psychogenny – ból ten nie jest bezpośrednio związany z uszkodzeniem tkanek czy dysfunkcją układu nerwowego, ale wynika z czynników psychicznych, takich jak stres, lęk, depresja czy inne zaburzenia emocjonalne. Choć nie ma organicznego podłoża, ból psychogenny może być odczuwany jako realny i intensywny. Leczenie bólu psychogennego wymaga podejścia wielospecjalistycznego, w tym farmakoterapii, psychoterapii, terapii behawioralnej oraz wsparcia psychospołecznego.

Znaczenie kliniczne anatomicznego podziału bólu

Podział anatomiczny bólu ma istotne znaczenie kliniczne, ponieważ umożliwia lekarzom lepsze zrozumienie mechanizmów powstawania bólu, jego źródła oraz potencjalnych przyczyn. Dzięki temu możliwe jest wdrożenie odpowiedniego leczenia, które może obejmować zarówno metody farmakologiczne, jak i niefarmakologiczne.

W przypadku bólu fizjologicznego, celem leczenia jest zwykle eliminacja bodźca szkodliwego i łagodzenie bólu, co często można osiągnąć za pomocą leków przeciwbólowych, takich jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) czy opioidy. W przypadku bólu patologicznego, podejście terapeutyczne jest bardziej skomplikowane i może wymagać wielospecjalistycznej interwencji, w tym stosowania leków przeciwbólowych, przeciwdrgawkowych, antydepresyjnych, a także technik fizjoterapeutycznych, psychoterapii oraz metod inwazyjnych (np. blokady nerwów, neuromodulacja).

Podsumowanie

Ból jest złożonym zjawiskiem, które można klasyfikować według różnych kryteriów, w tym anatomicznych. Ból fizjologiczny, jako reakcja obronna organizmu, ma na celu ochronę przed dalszym uszkodzeniem tkanek, podczas gdy ból patologiczny wynika z nieprawidłowej aktywności układu nerwowego i nie pełni funkcji ochronnej. Zrozumienie różnic między rodzajami bólu oraz ich anatomicznego podziału ma duże znaczenie dla skutecznej diagnostyki i terapii.

Bibliografia:

1. Barczak, A., Rodzaje bólu i ich podział, Journal of Clinical Health, 2018, dostęp: http://www.jchc.eu/numery/2018_2/201823.pdf.
2. Dąbrowski, W., Diagnostyka i leczenie bólu, Polski Przegląd Neurologiczny, 2020, dostęp: https://journals.viamedica.pl/polski_przeglad_neurologiczny/article/view/19890/155
3. Kowalski, M., Wprowadzenie do diagnostyki i leczenia bólu, Neurologia Podyplomie, 2019, dostęp: https://podyplomie.pl/wiedza/neurologia/154,wprowadzenie-do-diagnostyki-i-leczenia-bolu?srsltid=AfmBOopi9gQSQBFfrHDrry9XBqTl3Up5sofNy-RENI2-LgjDZQHW2Nd3.
4. Nowak, J., Ból – patofizjologia i klasyfikacja, DMR, 2021, dostęp: https://dmr.amegroups.org/article/view/8443/html).